Газарзүй (Грек гаралтай, "Дэлхий" гэсэн утгатай γη ба γαια, мөн "дүрслэх" гэсэн утгатай γραφειν үгнээс үүсэлтэй) нь дэлхий ба түүний онцлог, оршин суугчид, ба үзэгдлүүдийг судалдаг шинжлэх ухаан юм.[1]
Анх "Газарзүй" гэдэг үгийг Грекийн математикч, одон орон судлаач, газарзүйч Эратосфен (МЭӨ 275-195 он) хэрэглэсэн байна. Газарзүйн үндсэн, уламжлалт 4 төрлийн судалгаанд, хүн болон байгальтай холбоотой үзэгдлийн тархалт, газар, бүс нутгийн судалгаа, хүн болон газрын харилцан холбоо, дэлхий судлал дэлхий судлалтайхолбоотой судалгаа багтдаг байна.[2]
Орчин үеийн газарзүйн судалгаа нь Дэлхий, хүн, байгалийн харилцан хамаарал, түүнтэй холбоотой үзэгдлийг судална. Хоёр үндсэн том салбар - физик газарзүй, нийгмийн газарзүй болон хуваагдана.[3]
.jpg)
- Монгол орны байгалийн газарзүйн байрлалын онцлогМонгол орон нь Ази тивийн төвд дэлхийн 2 том гүрэн болох БНХАУ, ОХУтай хиллэн оршдог бөгөөд хойд хэсэгт нь Сибирийн тайга, өмнөд хэсгээрээ төв Азийн үзүүр дайрч өнгөрдөг ба энэ хоёрын бие биедээ шилжих шилжилтийн зурвас нутаг болдог. Манай улсын нийт нутаг дэвсгэр 1564100км2 бөгөөд баруунаас зүүн тийш сунамал ерөнхийдөө зуйвандуу хэлбэртэй өргөргийнхөө байрлалаар дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасын дундад өргөрөгүүдэд багтсан бөгөөд уур амьсгалын хувьд сэрүүн бүсэд хамаарна. Дэлхийн хуурай газрын 1 %ийг эзэлнэ. Нийт хилийн урт 8158км, ОХУтай 3485км, БНХАУтай 4678км. Талбайн хэмжээгээр дэлхийд 17, азид 7д орно.Монгол улсын хойд захын цэг Хөвсгөл аймгийн нутаг дахь Их Саяны нурууны Монгол шарын даваа хойд өргөргийн 52°09’, Өмнөд захын цэг Өмнөговь аймгийн нутагт орших Орвог гашууны бор толгой хойд өргөргийн 41°35’бөгөөд хойд захын цэгээс өмнөд захын цэг хүртэл өргөргийн хувьд 10°н зөрүүтэй хоорондоо 1259км. Баруун захын цэг БаянӨлгий аймгийн нутагт орших Монгол алтайн Мааньт уул зүүн уртрагийн 87°44’, зүүн захын цэг Дорнод аймгийн Соёлз уулын Модот хамар зүүн уртрагийн 119°56’ бөгөөд баруунаас зүүн уртрагийн хувьд 32°н зөрүүтэй ба хоорондоо 2392км болно. Монгол орны дундаж өндөр 1580м, хамгийн өндөр цэг Алтай таван богдын Хүйтний оргил 4374м, хамгийн нам цэг Хөх нуурын хотгор 560м болно. ОХУ, БНХАУ хоёулантай нь хиллэдэг аймаг БаянӨлгий аймгийн Хүйтний оргил, Дорнод аймгийн Тарваган дахын овоо юм. Хүйс цэг нь Өвөрхангай аймгийн Бүрд сум Өвөр хөшөөтийн булаг, энергийн төв Өмнөговь аймаг Ханбогд сум Дэмчигийн хийд.Байгалийн газарзүйн байрлалын онцлог:• Монгол орон дэлхийн бөмбөрцгийн зүүн хагас хойд хэсэгт бүхлээрээ оршдог онцлогтой. Өөрөөр хэлбэл хойд өмнөд цэг нь хойд өргөрөгт багтсан ба зүүн баруун цэг нь зүүн уртрагт оршино. Тодруулбал 2 онцлог өргөрөг, уртраг болон ХӨ45°, БУ90° монгол орныг дайрдаг.• Монгол орон дэлхийн цагийн бүсийн 6,7,8р бүсэд орших нөхцлийг бүрдүүлэх бөгөөд энэ нь баруун бүс нутаг зүүн бус нутгаасаа 2 цагийн зөрүүтэй байгаа нь зүүнээс баруун тийш сунаж тогтсон том талбайтайг харуулж байна.• Монгол орны нутаг далай тэнгисээс алслагдсан том эх газрын төвд өндөр уулсаар хүрээлэгдэн орших учир хүйтэн эрс тэс уур амьсгалтай болоход нөлөөлсөн.• Далайн түвшнээс дээш харьцангуй өндөрт өргөгдсөн. Нийт нутгийн 80% 1000мээс дээш, дундаж нь 1580м байгаа нь уулархаг өндөр болохоо харуулж байгаа бөгөөд энэ нь уур амьсгалыг арай сэрүүн болгож агаар хуурай боловч жинхэнэ нөхцөл үүсэхэд саад болдог.. • Дэлхийн гол мөрдийн 3 том ай савын /Номхон далай, Хойд мөсөн далай, гадагш урсгалгүй дотоодын ай сав/ усны хагалбар болох бөгөөд энэ гурвын хагалбар уулс манайд оршино.
- 2. • Увс нуурын хотгорт өвөлдөө дэлхийн хамгийн их агаарын даралтын бүс бүрэлдэн тогтож маш их даралттай хүйтэн цаг агаарыг тогтуун болгодог. • Дэлхийн сэрүүн бүсийн сибирийн ой тайгаас төв Азийн говь цөлийн бүсэд шилжих шилжилтийн ландшафт бүхий өндөр уулын таг, тайгын бүслүүр, ойт хээр, хээр, говь, цөлийн бүсийг хамран оршино.• Дэлхийн сэрүүн бүсийн циклон, антициклон нь монголын нутагт ээлжлэн ноёрхон нөлөөлж байдаг. 2. Говийн их мужийн байгалийн цогцолбор шинж, дотоод ялгаа Уг муж нь Алтайн өмнөх говийн муж, Алтайн ар говийн муж, Дорнодын говийн муж гэсэн гурван мужтай. Алтайн өмнөх говь нь дотроо дөрвөн тойрогтой:• Зүүн гарын говь• Жинхэнэ Алтайн өмнөх говь• Цөл эзгүй газрын тал• Онч хээрийн цав толгодАлтайн ар говийн муж нь:• Их нууруудын хотгор• Олон нууруудын хотгор• Хангайн өмнөх бэгэлцэг гэсэн 3 тойрогтой.Дорнодын говийн муж нь дотроо:• Дорноговийн хотгор• Умард говийн гүвээт тал• ЗамынҮдийн талархаг газар гэсэн тойргуудтай.Энэ говийн их муж нь бусад их мужуудыг бодвол харьцангуй их талбайтай буюу 545900 км2 юм. Энэ мужид Өмнөговь, Дундговь, Дорноговь бүхлээрээ, Сүхбаатар, Дорнодын ихэнх хэсэг, ГовьАлтай, Баянхонгор, Завхан, Ховд аймгуудын зарим хэсэг багтлаг. Говийн их муж нь ухаа гүвээт талтай, чийг хангамж багатай, дулааны нөөц ихтэй, хур тунадас бага унадаг. Өмнөд хэсгээр 50100ммийн хур тунадас унадаг, араараа ИНХотгор, Олон нуурын хөндийгөөр хур тунадас их унах ба Хангайн өмнөд хэсгээр хур тунадас их унадаг. Говийн их мужид унадаг дундаж ХТунадас нь 150 мм юм. Температурын хувьд 7р сард дунджаар 20 градус, хамгийн ихдээ 45 хүрдэг. Өвөлдөө нэг сард дунджаар 18, хамгийн ихдээ 49 хүртэл халдаг. Салхины хувьд 3.535 мс хүртэл салхилна. Энэ их муж нь дотроо маш олон нууруудтай ба эдгээр нууруудын ихэнх нь тектоникийн гаралтай юм. Говийн их мужийн хөрсний хувьд нь 50% нь говийн бор хөрстэй. Үүнийгээ дагаад ургамалжилтын хувьд цөлөрхөг хээрийн, цөлийн гэсн хоёр бүсэд хуваагддаг. Тухайлбал монгол өвс, хазаар өвс, агь ургадаг.
- 3. 3. Монгол орны амьтны газарзүйн үндсэн хэв шинж, ховор ба ховордсон амьтад Манай нутгийн хойд ба өмнөд хэсгийн байгалийн нөхцөл,дулаан, хүйтэн, чийг , усны хангамж зэргийн ялгаанаас болоод амьтадын төрөл зүйл өөр өөр байдаг. Ан агнуурын хуулийн заалт ёсоор амьтныг1. Нэн ховор2. Ховор3. Элбэг гэж гурван зэрэгт хуваана. 1. Нэн ховор амьтад: тахь, хавтгай, мазаалай, хар мөрний хандгай, цаа буга, хүдэр, минж, халиу, ирвэс, цөөвөр чоно, бөхөн, жороо тоодог, гургуул, гангар хун, цэн тогоруу, хар тогоруу, цагаан тогоруу, хилим загас гээд 18н амьтан орно.2. Ховор амьтад: Хөхтөнөөс: аргаль, янгир, хулан, хар сүүлтий, халиун буга, ойн булга, зэгсийн гахай, говийн шилүүс, хадны суусар, цоохондой эрээн хүрнэ, гозоорой зурам.Шувуу: алтайн хойлог, манхин галуу, хээрийн галуу, хошуу галуу, хуруут хун, гангар хун, байгалийн нугас, ухаа шумбуур, халзан ангир, ямаан сүүлт, усны бух шувуу, цасч дэглий, халбаган хошуут, дорны өрөвтас хар өрөвтас, хонин тоодог, азийн цуучил, хилэн жигүүрт, эгэл хүрзгэнэ, цагаан шонхор, амарын шонхор , одой галуу гэсэн 22 шувуу байна. Загас: цагаан амар, давх2. Амьтны аймгийн газарзүйн мужлалт• Сушкин : МОы амьтны аймгийн талаар мужлах оролдлогыг анх 1925 онд Сушкин хийжээ. Энэ эрдэмтэн шувууны тархалтыг гол болгон авч үзсэн. Сушкины бүдүүвчээр МОны нутгийг- умартын дэд их муж- уулархаг Азийн дэд их муж гэж хуваасан байна.Эдгээр мужийн хүрээ зөвхөн монголоор хязгаарлахгүй. Сибирь, төв Азийн нутаг тусдаа багтана. Умартын дэд их мужид тайга, ойт хээр ба хээрийн мужууд, харин Азийн их мужид МонголТөвдийн , Афгантураны хятадЯпоны мужууд тус тус багтана.Амьтны аймаг газарзүйн мужлалтаас үзэхэд Сушкины хийсэн бүдүүвч МОны амьтны аймгийн тархалтын онцлогийг нь ерөнхийд нь зөв тусгасан учир хожим хийсэн мужлалтуудад чухал үндэс суурь болсон. Сүүлийн үеийн мужлалтын Сушкины мужлалт дээр үндэслэсэн байна. • Тугаринов: Үүний дараа 1929 онд Тугаринов МОны умарт хагасыг судлан уг нутгийн шувуудын тархалтаар мужлалт үйлджээ. Энэ мужийн онцлог нь мужийг нэгтгэн арай томсгосон байна.
- 4. • Банников : 1954 онд Банников ландшафтын мужлалт, амьтны аймгийн чанарын болон тооны харьцаа гэсэн 3н зарчмыг баримтлан хийсэн уг мужлалтыг мөн Умартын болон уулархаг Азийн гэсэн 2 дэд их мужид хуваажээ. Умартын дэд их муж дотор Тайгын муж ба түүний Дорно Сибирийн дэд муж байх бөгөөд түүнд Хөвсгөл болон Хэнтийн тойрог багтана.Уулархаг Азийн дэд их мужид монгол Төвдийн муж багтана. Монгол Төвдийн мужийг дотор нь- монгол хээрийн ба ойт хээрийн - говийн дэд муж гэж хуваасан байна.Амьтны аймгийн бүрэлдэхүүнд: Хөхтөн, жигүүртэн, шавьж, хэвлээр явагч, усны амьтад.Онцлог нь: Өндөр уулын амьтдаас авахуулаад цөлийн амьтад хүртэл бүх төрлийн амьтад байдаг.Хөхтөн: МОнд 8 баг 22 овог, 70 төрөлд хамаарах 136 зүйлийн хөхтөнЖигүүртэн: 426 зүйлийн шувууны 322 нь нүүдлийнх, 94 нь суурин Шавьж: 27 баг, 350 овог, 3200 гаруй төрлийн 13000 зүйлийн шавьж байдаг.Хэвлээр явагч: МОнд 3 овогт хамаарах 13 зүйл гүрвэл, 4 овогт хамаарах 9 зүйл могой, нийтдээ 22 зүйл мөлхөгчид байна.Усны амьтад: 11 овог, 36 төрөлд хамаарах 75 зүйлийн загас.Байгалийн бүсээр:- Өндөр уулын амьтад- Ойн амьтад- Хээрийн амьтад- Говь цөлийн амьтад- Гол мөрөн, нуурын амьтад Монгол орны нутаг дэвсгэр байгалийн газарзүйн хувд нэн өвөрмөц онцлогтой учир бүс бүслүүр үүсгэж үүнд зохицоэ амьдрах амьтны аймаг нь ихээхэн баялаг бүрэлдэхүүнтэй м. Имйд тус оронд өндөр уулын тагийн бүслүүрээс авахуулаад цөлийн бүс хүртэлх бүх л бүс бүслүүрийн амьтад амьлрах нөхцөл бүрджээ. Говь цөлийн ландшафтад нутгийн уугуул буюу төв азийн унаган амьтад олноор амьдарна. Амьтны аймгийн бүрэлдэхүүнд: хөхтөн, жигүүртэн, шавьж, хэвлээр явагчид, усны амьтад зонхилох бөгөөд нутгийн хойд хэсгийн уулархаг нутгийн ой тайгад амьдардаг хөхтөн амьтдаас атаахай, оготно, олон зүйлийн туурайтан, мах идэштэн, Ойт хээрийн бүсийн хээрт: нүх, үүр малтан орогнодог ногоон өвсөн тэжээлт тарвага, бусад жижиг амьтад зонхилсон хөхтөний бүлгэмдэл, харин хээрийн бүсийн зүүн захаар цагаан зээрийн сүрэг тархана. Цөлөрхөг хээрийн ба цөлийн бүсэд монгол чичүүл, зарим зүйл алагдаахай, шишнүүхэй, үүнээс урагшаа болоход шар чичүүл зонхилж
- 5. Ховор болон нэн ховор амьтад: амьтдын хэв Хөхтөн шинж Түгээмэл ховордсон Нэн ховор Чандага, Өндөр уул оготно, цагаан үен, Аргаль, янгир Ойн цаа буга, ирвэс, унтаахай, бор гөрөөс Ойн хулгана, Зэгсний гахай, Хүдэр, Ойн гахай, бор шилүүс, халиу буга хадны суусар гөрөөс, солонго, чоно Зээр, үлийн цагаан Хээр оготно, туулай, Хар сүүлт Цөөвөр чоно мануул Зээр, алаг даага, Хулан, монгол Мазаалай, Говьцөл туулай бөхөн хавтгай, тахь Гол мөрөн, Минж, халиу нуурын Жигүүртэн Амьтдын хэвшинж Түгээмэл Ховордсон Нэн ховор Өндөр уул тас бүргэд Тоншуул, хөхөө, Ойн Шар шувуу Гургуул, ятуу сойр Болжмор, Хээр Хойлог, шонхор Сар, тогоруу тагтаа, элээ Говьцөл Ногтруу Халбаган Гол мөрөн, нуурын ангир Хотон, гангар хун нугас, тогоруу 5.Монгол орны хур тунадас түүний орон зай цаг хугацааны хувиарлалт Үүлнээс газрын гадаргад хатуу буюу шингэн байдалтай унаж байгаа усыг нийтэд нь тунадас гэж нэрлэнэ.гадаад байдлаараа олон янзын тунадас байдаг ба манай орны хувьд: цас, цасан туйлаадас, цасан бударгана, мөсөн туйлаадас, мөсөн бороо, хялмаа, бороо, бороотой холилдсон цас гэсэн тунадас ордог. Монголд орж буй тунадас гол төлөв циклонтой холбоотой учир фронтын гарал үүсэлтэй боловч хотгор гүдгэрийн улмаас үүсэж унах тунадас байдаг.Тунадасны хоногийн явц 2 максимум, 2 минимумтай байдаг. - Гол максимум нь үдээс хойших хугацаанд буюу агаарын өгсөх хөдөлгөөн нилээд хөгжсөн үед- 2р максимум нь нар мандахаас өмнөхөн, шөнийн хөрөлт хамгийн их болох буюу давхраат төрлийн үүлс ихтэй үед
- 6. - үндсэн минимум шөнө буюу үдээс хойших хугацаанд байсан үүл хур тунадасаа өгч дуусаад үүл сарниж арилсан үед- 2р минимум үдээс өмнө газар бүрэн халж амжаагүй үед ажиглагдана. 410р сарын хугацаанд жилийн хур тунадасны 8095% унадаг бөгөөд монголд жилд 100300 мм тунадас унадаг ба түүний тархалтын хувьд:1. Алтай, Хангай, Хэнтий , Хөвсгөл Хянганы уулсаар 300 ммс их2. Дорнод тал, уулс хоорондын хөндийд 100150мм 3. Говьд 100 ммс бага хэмжээний тунадас унадаг.Мөн өндөр уулс нууруудын салхин талд их унадаг зүй тогтол ажиглагддаг.Манай орны хойд талын уулархаг нутгаар жилийн 6070 хоног бороотой байхад, Дорнод тал, уулс хоорондын хөндийд 4060 хоног, говьд 30 хоног бороотой байдаг.Цасан бүрхүүл. Монголд өвөл арктикийн эх газрын хүйтэн агаар нэвтрэн орж ирдэг ба эсрэг циклон тогтдогийн улмаас цас бага ордог боловч тодорхой хугацаанд цасан бүрхээл тогтдог. Цасан брхүүлийн зузаан, тогтох хугацаа нь хотгор гүдгэр, агаарын температурын горимоос их шатгаалдаг учир нутаг бүрт адилгүй байна. Монгол орны хойд хэсгээр хүйтэн, хүйтний үргэлжлэх хугацаа их учрас цасан бүрхүүлийн зузаан их, цасны хайлж урсах хугацаа их, цасан бүрхүүлтэй байх өдрийн тоо их байдаг бол урагшлах тутам дээрх үзүүлэлт багасана. Нэг жилийн цасан бүрхүүлийн дундаж зузаан 510 см, дундаж их хэмжээ нь 27 см ба хамгийн их зузаан нь уулсын ар хормой, ам хөндий тал газраар 3640 см хүрдэг. МОны уур амьсгалын онцлогоос хамаарч цас бүх нутгийг нийтэд нь хамарч жигд орох нь ховор ба ихэвчлэн хэсэгчлэн ордог.Олон жилийн дунджаар 11 сарын дундуур цасан бүрхүүл тогтож эхлэх боловч цас жигд ордгүйгээс бүх нутгийг хамралгүйгээр алаг цоог байна. 3р сарын дундуур 4р сарын эхээр хайлж дуусах ба цасан бүрхээлтэй байх хугацаа нь нийтдээ 120150 хоног буюу 5 сарын турш үргэлжилдэг. Зарим томоохон уулсын ар хажуугийн цас зун нилээд орой болтол байдаг ба зарим нь хөйлж дуусахгүй үлдэж хур цас тогтоох үзэгдэл бий. Манай нутагт жилд унах хур тунадасны 510% г цасны ус эзэлнэ. Цасан бүрхүүл тогтох байдал, зузаан үргэлжлэх хугацаа, түрүүчийн ба сүүлчийн цасны оролтыг харгалзан үзэж монгол оронг цасан бүрхүүлийн хувьд 3 үндсэн хэсэгт хувааж болох юм. Үүнд:1. Монгол Алтай, Хангай, Хэнтий , Хөвсгөлийн уулсыг багтаасан хойд талын хэсэгЭнд цасан бүрхүүлийн жилийн дундаж зузаан 67см, максимум нь 3540 см, цасан бүрхүүлтэй байх хугацаа нь урт буюу дунджаар 150160 хоног2. Монголын дорнод хэсэгт цасан бүрхүүлийн жилийн дундаж зузаан 56 см, максимум нь 2025 см, цасан бүрхүүлтэй байх хугацаа дунджаар 130140 хоног байдаг.3. Өмнө талын говь нутагт ерөнхийдөө цас бага зузаан нь дунджаар 23 см, максимум нь 14 см, цасан бүрхүүлтэй байх хугацаа 120130 хоног байна
- 7. 6. Монгол орны газрын гадарга хэлбэршин тогтсон түүхэн хөгжилМанай орны хотгор гүдгэрийн орчин үеийн ерөнхий төлөв байдал дэлхийн гадаад дотоод хүчний хавсарсан үйлдлийн үр дүнд бүрэлдэн бий болжээ. Дотоод хүчний дотор уул тогтох хөдөлгөөн их нөлөө үзүүлж, галт уулын ажиллагаа зэрэг бусад хүчин зүйлийн оролцоо харьцангуй бага оролцжээ. Гадаад хүчний олон үйл явцаас урсгал ус, мөсдөлт, байгалийн өгөршил чухал үүрэгтэй байжээ. Монгол орны геологийн хөгжлийн түүхийг үндсэнд нь:• Кембрийн өмнөх• Эрт төрмөлийн эхэн• Эрт төрмөлийн дунд ба сүүл• Дунд төрмөл• Шинэ төрмөлийн гэж 5 үе шатанд хуваах боловч үе шатуудын ялгаа болон одоогийн хотгор гүдгэрт нөлөөлөх байдлыг тодорхой болгох үүднээс Кембрийн өмнөх ба эрт төрмөлийн үе шат Дунд төрмөлийн ба Гуравдагч галавын үе шат Дөрөвдөгч галавын үе шат гэж ангилж үзвэл илүү ойлгомжтой болно.Кембрийн өмнөх ба эрт төрмөлийн үе шат:Кембрийн өмнөх ба эх төрмөл, анх төрмөлийн эринүүдийн хурдас тус оронд зөвхөн Хөвсгөл нуурын орчим, Хангай болон Алтайн нурууны баруун хэгэст бага талбайг эзлэн цөөхөн тархжээ. Харин эрт төрмөлийн эриний хурдас их түгээмэл бөгөөд ялангуяа монголын төв, баруун ба баруун хойд хагаст орчин үеийн гадаргад энд тэндгүй ил гарсан байна. Кембрийн өмнөх үеийн хурдас дурьдсан нутагт талст, занар, шохойн чулуу, гнейс зэрэг хувирмал чулуулгаас бүтснийг үзэхэд геосинклиналь хотост хуримтлагдсан байв. Тэр геосинклиналь монгол орны баруун хойд ба хойп хэсгийг эзэлж байгаад анх төрмөлийн эриний сүүлчээр уул тогтох хөдөлгөөнөөр ихээхэн атираатан дээш өргөгджээ. Эрт төрмөлийн эрин эхлэхэд уг газар дахин хотойж геосинклиналийн нөхцөлд орсон бөгөөд кембри, ордовик, галавуудад уг хотойлт жигд биш явагдсан боловч геосинклиналийн нийт хүрээ зүүн тийш болох тусам урагшаа тэлж байв. Силурийн галавын үед монголын баруун хойд ба хойд нутаг каледоны атириат бүс бүрэлдэн тогтож нилээд хэсэг нь тавцангийн байдалтай болсон. Силурийн галаваас эхэлж геосинклинал урагшаа, зүүн тийшээ ихээхэн түрэгдэж тархсан тус орны бусад нутгийг нийтэд нь хамарсан байна. Ийм их хэмжээний геосинклинал девон галавт үргэлжлэн, яваандаа багасаж, карбон галавт монголын баруун хойд хагас тэр аяараа тавцангийн байдалд оржээ.
- 8. Перми галавт геосинклиналийн горим манай орны зөвхөн дунд хэсэгт зурвас газар ноёрхож байсан боловч тэр газар нийтдээ нэг хотост байгаагүй, бага хэмжээний хэд хэдэн хотсийн байдалтай байжээ. Ингээд пермийн эцсээр геосинклинал горим зонхилохоо бүр мөсөн больж тус оронд нийтдээ эх газрын горим зонхилох болсон. Геосинклиналийн хөгжил хувиралд шууд нөлөөлөл болсон зүйл нь хурдас тогтвортой нөхцөлд хуримтлагдаж байгаагүй харин тектоник хөдөлгөөн үргэлж явагдаж хурдсыг атириатуулах газрыг дээш өргөх, доош хотойлгох явдал болж байна. Тектоник хөдөлгөөнөөр өргөлт суулт орон цагт жигдгүй явагдаж нэг галавт геосинклиналийн бүсийн дотор геосинклиналь гүдгэр бай болох, далай гүн гүехэн байх явдал түгээмэл байсны улмаас далайн хурдасны зэрэгцээ эх газрын хурдас хуримтлагдах, хурдасны зузаан нимгэн харилцан адилгүй болжээ. Чулуулаг атириатаж, үе давхаргын оршилт өөрчлөгдөж, зарим галавын хурдасны үе давхарга эгц босоо болсон ч байдаг. Үүний нөгөө талаар атириатах үйл явцын сацуу галт уулын ажиллагаа идэвхжиж ан цаваар магмын чулуудаг нэвтрэн орж ирэх, боржин шургамал чулуулаг их бага хэмжээгээр тогтох , галт уулын голомт маягийн оргиоло болох үзэгдэл багагүй явагджээ. Эрин галавууд дахь тектоник хөдөлгөөн дотроос кембрийн эхэн, ордовик 2н кааг дээр болсон салиарын атириашлын хөдөлгөөн, ордовикийн эцэс, силурын эхэнд болсон каледоны хөдөлгөөн, карбоны эхэн үеийн дараахан мөн пермийн галавын сүүлчээр болсон герцины атират хөдөлгөөн нэн хүчтэй явагдсан учир геосинклинал болон хуурай газрын тархалтанд илэрхий нөлөө үзүүлсэн. Салиар болон каледоны атириашлаар Хөвсгөл орчим, Хангайн уулархаг нутгийн баруун хойд хагас д.т.д гарч хуурай газар болоод эрт төрмөлийн эриний 2р хагасын туршид хуурай газар хэвээр байжээ. Герциний тектоник хөдөлгөөний анхдугаар үе шатанд хуурай газрын хэмжээ улам нэмэгдэж, 2р үе шатнаас эхэлж монгол орны нийт нутгаас далай бүр мөсөн түрэгдэн үгүй болж хуурай газар тогтжээ. ( В.Г. Васильев) Перми галавын геосинклинал герцины хөдөлгөөнд автагдаж хурдас чулуулаг атириатаж хуурай газар тогтсноор МонголАлтай, Хангай, Хэнтийн нуруу, Монголын дорнод хагас дахь уулсын эх суурь анх тавигдаж орчин үеийн уул зүйн тогтолцоо дүр төрх хэлбэржин тогтож ирсэн байна. Монгол орны нутагт эрт төрмөлийн эриний турш байсан геосинклиналийн хойд талд Сибирийн тавцан, урд талд Зүүн гар орны тарамцаг, Хятадын тавцан байрласан болохоор тектоник хөдөлгөөн тэдгээрт эрт хатуужсан газрын нөлөөгөөр хурдас чулуулгийн тодорхойлж чиг барьж атириашуулж байв.Дундад эрин ба 3дагч галавын үе шат: Энэ эрин эхлэхэд МОы уул өндөрлөгийн байдалтай байсан тул гадаад хүчинд элэгдэн эвдрэх үйл явц зонхилж элэгдлийн материал Байгаль нуур орчим болон Хятадын нутагт орших усан санд хуримтлагдаж байсан бололтой. Тийм учир дунд төрмөлийн эхний галав Триасын хурдас зөвхөн Орхон, Сэлэнгийн сав, Хэнтийн зарим раойнд олдож бусад нутагт дайралдаагүй байна. Энэ уулт өндөрлөг нэгэнт хатуужин бэхэжсэн учир тектоник хагарал болж галт уулын ажиллагаа идэвхжиж бялхмал чулуулаг ундран гарч ирэх явдал түгээмэл
- 9. байжээ. Иймд Сэлэнгийн сав газар мэт цөөхөн хотгорт тунасан хурдас дотор биабаз, порфирит, андезит, порфир г.м бялхмал чулуулаг тунамал чулуулагтай үелсэн давхраа тогтож нилээд зузаан бялхмал тунамал хурдсыг үүсгэж байдаг. Юра, Цэрдийн галав, 3дагч галавын хурдсууд голчлон тус орны зүүн ба өмнө хагаст тархсныг үзэхэд тэр галавуудад монголын хойд ба баруун хэсэгт уулын байдалтай хэвээр, харин урд, зүүн захаар хотойлт явагдаж хурдас тунах нөхцөл бүрэлдсэн ажээ. Энэ галавыг эхэн ба дунд үед Дорноговь, Алтайн өвөр говь болон МоАлтай, Хангай Хөвсгөлийн раойндахь хотгоруудад тунамал хурдас хуримтлагдахын хамт галт уулын ажиллагаагаар бялхмхл чулуулаг бас гарч, хурдасны бүрэлдэхүүнд ихээхэн оролцжээ. Анхандаа хуурай газар болон усны үйл ажиллагаа хүчтэй явагдан, хотгорууд дахь олон нуурт бүдүүн мөхлөгт хурдас тунаж, элсэн чулуу, мөлгөр хөрзөн даврхараас тогтсон бол, дараа нь элэгдлийн хүч суларч, нуурын хотгорын ёроолд нарийн мөхлөгт элс, наанги тунадас тунажээ. Юрийн галавийн дунд үеийн сүүлчээр уул тогтох хөдөлгөөн явагдаж, шургамал чулуулаг өргөнөөр нэвтрэн орж ирсэн бөгөөд, тэдгээрийн бүрэлдэхүүнд болорт порфир, боржин болон гранодиарит гол суурийг эзэлнэ. Юрийн сүүлийн үеийн хурдас тус орны зөвхөн зүүн хэсэгт түгээмэл тархсан бөгөөд, түүний бүрэлдэхүүнд бялхмал чулуулаг зонхиолох тул энэ үед галт уулын ажиллагаа хүчтэй явагдаж байжээ. Дээд Юрийн эцсээр уул тогтох хөдөлгөөн дахин идэвхжиж боржин чулуу, шургамал хурдас чулуулагт нэвчих явдал өргөн дэлгэр болжээ. Цэрдийн галавын хурдас монголын зүүн ба өмнө хэсгийн орчин үеийн хотгороор их түгээмэл. Урьдах галавт бий болсон хотосууд энэ галавт өргөжиж, дундаа олон арлуудтай дотоодын тэнгис маягийн томоохон усан сан хөгжиж, өөрчлөгдсөөр яваандаа багасаж иржээ. Хуурай газарт доод Цэрдийн дунд үеэр ургамал элбэг байсан тул жижгэвтэр бөглүү нуурт нүүрс хуримтлагдахын хамт хуурай газарт холбоотой адгуусан амьтад элбэгшиж, шувуу аарцагт динозавр мэт гүрвэл амьдрах болсон. Доод Цэрдийн эцсээр нуурууд багасан, хуурай газрын хэмжээ нэмэгдэж ирээд уул тогтоох хөдөлгөөн болж, энэ хөдөлгөөнөөр атириат цулдан уулс тогтон, суурилаг лаав бялхан нуурын ёроол уулын хоорондох нам газрыг хучихын хамт боржин порфирын нэвчих явц хүчтэй болсон. Дээд Цэрдэд дурьдсан атириат цулдан уул элэгдэн эвдэрч, элэгдлийн хэмхдэс эд хорогдож багассан нууруудад мөт хуримтлагдсаар байжээ. Нуурт тунасан хурдсын бүрэлдэхүүнд янз бүрийн өнгийн наанги, бүдүүн мөхлөгт элсэн чулуу, шохойн чулуу, наангилаг занар, мөлгөр хөрзөн голлоно. Энэ галавын эцсээр болсон тектоник хөдөлгөөн хүч багатай тул шинэхэн хурдсыг налуу атирианд оруулж, гадарга ялихгүй өргөгджээ. Юрийн галавт тектоник хөдөлгөөн нилээд хүчтэй явагдаж, дотоодын том том хотос хонхор тус орны зүүн ба өмнө хагаст голчлон үүсч, цаашдаа багасаж ихсэх зэргээр хувирч байснаас биш огт үгүй болж, үндсээрээ өөрчлөгдөөгүй тул орчин үеийн нам газруудын эх үүсвэр тэр үед хэлбэржин тогтсон гэж үздэг.
- 10. Хотгорууд анх герцины уул тогтлх хөдөлгөөнөөр анх бүрэлдсэн. Алтай, Хангай Хэнтийн уулт өндөрлөгийг хаяалан хүрээлж тогтсон болохоор уул зүйн ерөнхий хэв эвдэгдээгүй, харин эрт төрмөлийн эриний сүүл үеийнхнийг уламжлан дагасан байна. Дунд төрмөлийн эриний туршид монгол орон нийтдээ буюу юу ч гэсэн түүний баруун ба хойд хагасын нутаг элэгдлийн асар том гадарга шинжтэй болсон. Үүнийг И.П, Герасимов, Е.М. Лавринков нар монголын дунд төрмөлийн элэгдлийн гадарга гэж нэрлэжээ. 3дагч галавын 2р хагасаас Монголын баруун хойд нуурууд эрс хорогдож, хуучин нуурын сав газар голын голидрол болж хувирах явдал цөөнгүй байв. Энэ галавын сүүлч Плиоцений үед нуур дахин олширч тус орны зүүн хэсэг олон нууртай болсон. Плиоцений эцсээр уул тогтоох альпийн хүчтэй хөдөлгөөний нөлөөгөөр монголын дунд төрмөлийн элэгдлийн гадаргад эрс өөрчлөлт орж, элэгдэж хавтайсан уулт өндөрлөгүүд сэргээгдэн, дахин сүндэрлэн тус орны нийт гадаргын төрх ондоо болжээ.4дөгч галавын үе шат: 4дөгч галавын эхээр уул тогтоох альпийн хөдөлгөөн үргэлжилж хотгор гүдгэр өөрчлөгдөн байгуулагдах үйл явц болсоор байв. Тектоник хөдөлгөөнийхүч баруун болон хойд зүгийн нутагт их байсан тул хуучин уул өндөрт өргөгдснөөр Алтай, Хангай, Хэнтийн нуруу одооныхоо байдалд орсон. Дорно, өмнө хэсэгт дунд төрмөлийн эринд тодорхой тогтож бүрэлдсэн нам газарт хөдөлгөөний хүч сулавтар байсан тул хотгор гүдгэрийн орон нутгийн чанартай харьцангуй бага шиг ялгаа гарчээ. Альпийн хөдөлгөөн явц дунд галт уулын үзэгдэл нилээд нутагт дэлгэрч магма ан цаваар бялхан гарахын зэрэгцээ галт уулын өрхөөр дамжин оргилж байв. Өрхөт хэв шинжийн галт уулс Хангайн нуруу , Монголын дорнод тал зэрэг газарт тод үзэгдэх бөгөөд орчин тойронд нь лаав багааүй тархсан байна. Ан цавын бялхалтаар гарч ирсэн лаав бүрч их газрыг бүрхэж Хөвсгөл орчим Хэнтий говийн зарим нутагт лаавын бэлцэг тогтжээ. 4дөгч галавын эхээр явагдсан уул тогтоох альпийн хөдөлгөөн тэр үед хүчтэй үе шат нь таарч өнгөрсөн боловч хөдөлгөөн ямар нэг хэмжээгээр үргэлжилсээр одоо ч хараахан дуусаагүй байна. Өндөр уулс тогтоход уур амьсгал зохих хэмжээгээр өөрчлөгдөж уулсын дээд биеэр орсон цас зуны улиралд гүйцэт хайлж амжилгүй хуримтлагдсаар мөсдөл үүсч мөсөн голууд хотгор гүдгэрийг элээж эвдлэх, хурдас хуралдуулах ажиллагаа гүйцэтгэжээ. Үүний нөлөөгөөр мөсөн гол хайлах үед урсгал усны эвдлэх ажиллагааг улам хүчтэй болгож гол мөрдийн сүлжээ шигүү болж, голын хурдас их түгээмэл тархаж иржээ. Уулст байгалийн өгөршил багагүй үүрэгтэй болж өгөршин эвдэрсэн чулуулгийн хэмхдэс үүсэх, хүндийн хүч, усны үйлдлээр доош гулсах үйл явц дэлгэрэн делюви, пролювийн хурдас эхд тэндгүй тогтсон байна. Хотгор гүдгэрийн орчин үеийн дүрс хэлбэр нэгэнт 4дөгч галавын үед гадаад дотоод хүчний хавсарсан үйлдлээр бүрэлдсэн.
- 11. Тектоник хөдөлгөөнөөр бүрэлдсэн гадаргад гадаад хүчин онц их нөлөө үзүүлж орчин үеийн хотгор гүдгэрийн бүхий л онцлог ялангуяа бэсрэг ба бичил хэлбэр дүрс гадаад хүчний үйлдлээр бүрэлджээ. Хотгор гүдгэрт нэн их нөлөө үзүүлсэн нь эртний мөсдөл, олон жилийн цэвдэг ба хүйтний өгөршил, усны элэгдэл, тектоник шинэхэн хөдөлгөөн юм. Эртний мөсдөл : Эртний мөсдөлийн ор мөр МоАлтай, Хангай, Хэнтийн нуру, Хөвсгөлийн уулст элбэг тохиолдохоор барахгүй ГоАлтан нуруунд ч мэр сэр байна. Энэ ор мөр нь хотгор гүдгэрийн сийлээ болон хуримтлалын дүрс хэлбэрээр илэрнэ. Сийлээ хэлбэрээс уулсын дээд биед бий болсон эгц ханатай, заримдаа асар том хэмжээний хунх,тэвшин хөндий , өлгүүр хөндий тод үзэгдэнэ. Хуримтлолын дүрс хэлбэрт морены толгод, далан том том үхэр чулуу зэрэг зүйл багтахаас гадна мөсний усаар тунаж тогтсон флювиогляциал дэнж мөн хамаарна. Флювиогляциал дэнжийн бүтэц өөр буюу нарийн ширхэгт хэсгүүд шавранцар элсэнцэр голлосон үе давхараат хурдсаас бүрдэнэ. Гэхдээ түүн дотор хайр, бул чулуу бас багагүй хувийг эзэлдэг. МоАлтайн нуруунд мөсдөлтийн ор мөр болох хунх асар их хэмжээтэйгээс гадна хааяа нэг том хунхны хананд хэд хэдэн жижиг хунх бий болох зэргээр нарийн ээдрээт зохион байгуулалттай байдаг. Мөн тэвшин хөндий их бий Хангайн нуруунд том том хунх цөөнгүй үзэгдэх боловч тэвшин хөндий тийм хэдэн үе шаттайгаар хөгжиж өөрчдөгдсөн нь ажиглагдахгүй, харин хөдөлгөөн муутай мөс тогтож байсан гэж харахаар шинж зарим голын хөндий хонхорт харагдана. Хэнтийн уулст мөсдөлийн ор мөр цөөн, жинхэнэ тэвш гэмээр хөндий бараг байхгүй, адгийн морены толгод голдуу байхаас биш далан, захын морен зэрэг зүйл үл үзэгдэнэ. ГоАлтайн нуруунд ганц нэг хунхаас өөр тодорхой ор мөр олдоогүй байгаа. Эртний мөсдөлөөс үлдсэн хотгор гүдгэрийн зүйл, түүний оршилт байлдлыг үзвэл тус оронд болсон мөсдөл бүрхүүлийг чанартай биш, хөндийн мөсөн голууд дагнаж байсан бөгөөд эхэн үедээ нилээн их хэмжээтэй байсан төлөв харагдана. Харин мөсдөлийн эрч хүч нутаг бүрд адилгүй нэг баруунаас зүүн тийш , хойноос урагш суларч байсан бололтой. Энэ онцлогийг 2 төрлийн хүчин зүйлээр тайлбарладаг. 1. 4дөгч галавын эхэнд сүндэрлэн боссон уулс баруунаас зүүн рүү намссан ба Хэнтийн нуруу хамгийн бага нь байжээ.2. Баруун хойд болон хойд талд үүссэн өндөр уулс тэр зүгээс ирэх хур тунадасны ихэнхийг халхлан биедээ татаад өмнө зүгийн нутагт хүртээхгүй уур амьсгал нэн хуурай байсны улмаас ГоАлтайн өндрөөс өндөр оргилд ч мөсдөл их дэлгэрэх нөхцал байсангүй.Олон жилийн цэвдэг ба хүйтний өгөршилУл хөрс чулуулаг дахь олон жилийн цэвдгийн гарал үүслийг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлах боловч уур амьсгал ширүүн өвлийн цагт цасан бүрхүүл
- 12. тогтохгүй буюу нимгэн байх явдал олон жилийн цэвдэг үүсэхийн гол шалтгаан байх ёстой. 1. Мөсдөл өөрөө сэрүүн уур амьсгал тогтсны үр дүнд бий болжээ.2. Цасны хувьд бол монголын уулст зөвхөн хамгйин дээд хэсэгт нь цас нилээн орж байснаас биш доод түвшинд тунадас бага байсан нь орчин үеийн газар зүйн онцлогоос харахад тодорхой. Нэгэнт бий болсон цэвдэг хадгалагдан үлдэхэд уур амьсгалын ерөнхий төрх байдал тэр цагаас нааш эрс өөрчлөгдөөгүй өвлийн улирал хүйтэн цас багатай, урт зун нь сэрүүвтэр бөгөөд богино болоход дөхөм болжээ. Үүний нөлөөгөөр хотгор гүдгэрт нөлөө үүснэ. Уур амьсгал ялангуяа уулархаг хэсэгт сэрүүн тул олон жилийн цэвдэг уулт өндөрт хадгалагсаар байна. Хотгор гүдгэрийн байдал тухайлбал түүний байрлалаас болж цэвдгийн тархалт онцлогтой буюу сүүдэр хажуу хөндийн ёроолд аятай нөхцөл бол наранд ээвэр энгэр хажуу нөхцөл тохиромжгүй болно. Олон жилийн цэвдэгтэй газар нутгтйн хил заагыг одоо хир нарийн тогтоож чадаагүй байна. Цэвдэг ул хөрс Хангай, Хөвсгөл , Хэнтийн уулс Дорнод талын хойд хэсгийг хамоан оршихоос гадна МонголАлтайн нуруу, ГовьАлтайн, Их Бага Богд уулст байна. Олон жилийн цэвдэг тархсан нутгийн өмнө хил орчимын газар цэвдэг тогтвор муутай байдгийг М.И. Сумгин зэрэг эрдэмтэд баталсан . Манай орны хойд хэсэг чухал тийм нутагт багтах тул нэгэнт бий болсон цэвдэг хайлж болох, цоо шинээр бий болох үйл явц үзэгдэнэ. Энэ тухай Жуков тодорхой бичсэн байдаг. Олон жилийн цэвдэгээс хотгхр гүдгэрт үзүүлсэн нөлөө ихэвчлэн бичил дүрс хэлбэрт холбогдох бөгөөд нөлөөллийн үр дүн нь цэвдгийн үзэгдлээр илэрнэ. Солифлюкцйин үзэгдлийг дурьдах хэрэгтэй. Энэ үзэгдэл уур амьсгалын хувьд илүү сэрүүн ба гадарга нимгэн хэвгий уулын доод давхаргатай голдуу явагдсан ба адаа ч явагддаг. Цэвдэг үе дээрх ул хөрс чийглэгийн улмаас хүндийнхээ хүчээр доош гулсаж дэнж мөргөцөг үүсгэхээс гадна тэгш гадарга дээр сэвсгэр хурдас бүдүүн нарийн ширхэгээр ялгаран асган хүрээ бий болгоход хүргэнэ. Үүнд хүйтний өгөршил хамт оршино. - Хүйтний өгөршилийн үр дүнд бий болсон их бага хэмхдэс чулуу , уулын хажуу дагаж дррш гулсан асга тогтоожээ. - Хөндий ёроол буюу тэгшивтэр гадаргатай газарт бөөрөг үүсдэг. Иймээс чийшлэг хөвсгалийн уулст хүлэрхэг ул хөрсөнд бөөрөг илүү тархсан байдаг. - Мөн бас нэг дүрсийн хэлбэрийн хотгор гүдгэр нь дулааны хөндийлж юм. Урсгал усны ажиллагааГуравдагч галавын сүүл Дөрөвдөгч галавын эхээр Алтай, Хангайн, Хэнтийн уулс сүндэрлэн босч агаарын урсгалын чийгийг биедээ татан гол мөрөд үүсэх буюу усыг нь нэмэгдүүлэхэд дөхөм болсон.
- 13. Өргөн хөндийнүүд Хангай Хэнтий уулсын захаар Монголын Дорнод тал зэрэг газарт дөрөвдөгчийн хөндийнүүд эртний хотсуудын хөндлөн огтолж байсан тул усны ажиллагаа их байсаныг гэрчилнэ. Урсгал ус элбэг байсаны нэг гэрч бол орчин үед ихээхэн хуурай уур амьсгаотай говьд маш их тшгээмэл сайрууд юм. Мөн элсэн тарамцаг энэ нь их нууруудын хотгорт элбэг байхаас гадна говьд болон дорнод талд бас байна.Энэ элс урт нарийн зурвас газрыг эзэлж эртний хөндийг далайн уг хөндийн ёроолд буюу усны хагалбар дээр оршсон байдал ба элсний бүтцийг үндэслэж Мурзаев, Васильев нар түүнийг нолын усанд тунаж тогтсон гэж дүгнэжээ. Уулын налуу дагаж урсах гулидралгүй урсгал түрүү өгөршлөөр бэлтгэгдсэн сэвсгэр хурдсыг хамж хормойд нь тунасаар гадагш хэвгий гадаргатай бэлийг тогтоох ба тийм бэл зарим газарт ялангуяа гол мөрөнгүй учир хамагдан өөр тийш урсан шилжих хүчин зүйлгүй тийм газар говьд асар их хэмжээтэй болдог. Монгол орны нутагт тектоникийн шинэхэн хөдөлгөөн ихээхэн явагдаж байсныг анх В.А. Обручаев нотолсноос хойш олон судлаачид энэ тухай мэдээг хуримтлуулсан юм. Мөсдөл ихэнх уулст наад зах нь 2 удаа болсон нь тэдгээр уулс дахин өргөгдсний гэрч юм. В.А. Апропов тус орны нутагт болсон тектоникийн шинэхэн хөдөлгөөнийг далайд хотгор гүдгэрт үзүүлсэн нөлөөний талаар 6 хэв шинжинд хуваажээ.• 1 ба 2р хэв шинжийн хөдөлгөөн цаг үеийн хувьд эртний бөгөөд Монгол орны уулс, тэдгээрийн заагласан том том бууц үүсгэсэн бол.• 3 дахь хэв шинжид Мо Алтайн захын жижиг нурууд, Их нууруудын хотгор дахь жижиг гүвдэл уулс зэргийг тогтоосон.• 4т голуудыг хөндлөн боож, нуур тогтоосон далан маягийн өргөлт• 5дахь голын дэнжүүдийг эвдэлсэн өргөлт • 6дахь нь газар хөдлөлт МОы газрын гадарга буюу хотгор гүдгэр үүсэх хэд хэдэн хүчин зүйл байдаг. Эдгээр хүчин зүйлийн харилцан үйлчлэлээр үүссэн байна.1. Тектоник хөдөлгөөн ( Орчин үеийн эрт дээр үеийн эрин галавын )Газрын гүний үйл явцтай холбоотой . Өндөр уул нурууд, хотгорууд үүснэ. Хавтангуудын хөдөлгөөнйи үр дүнд хүчин зүйлийн макро хэлбэрүүд бий болно. Мөн ан цав, гүн хагарлууд үүсч болно. Ихэнх том голууд нь тектоник хагарлыг дагаж бай болно. Мөн ашигт малтмалын орд газрууд гарч ирнэ.2. Мөслөгийн үе ( Эртний мөстлөг, орчин үеийн мөслөг)
- 14. МОы хойд хэсгийн уул нурууд тал хөндийг бүрхсэн 23 удаа мөстлөг болж байсан.• Хантайширын нуруунд 6 жилийн өмнө мөстлөгийн хурдас илэрсэн.• Мөстлөг дууссаны дараа ургамал ургах тааиай нөхцөл бүрдсэн.• Мөстлөгийн үйл явцын үед үүссэн хотгор гүдгэрүүд одоо үе хүртэл хадгалагдаж үлдсэн. Эгц ханан хясаа, хавцал, хажуу, эцсийн морен үүссэн.• Мөстлөгийн үе 2. Монгол орны уулзүйн тогтоц, түүний онцлогГазрын гүнд явагддаг тектоник хөдөлгөөн нь газрын гадарга дээр хотгор, гүдгэрийг бий болгоно. Монгол оронд хэд хэдэн жижиг хавтангууд оршино. Үүний нөлөөгөөр уул нурууд үүснэ. Монгол орны уулзүйн тогтолцоог:• Алтайн нуруун уулсын өндөрлөг• Хангайн нурууны уулт өндөрлөг• Хэнтийн нурууны уулт өндөрлөг тектоник гаралтай• Хянганы нурууны уулт өндөрлөг• Их нууруудын хотгор• Алтайн цаадах хотгор• Орхон Сэлэнгийн сав газрын уулс хоорондын хотгор• Дорнодын тал нутаг зэрэг хотос газрууд байдаг.Уул зүйн байрлал:1. Хамгийн уулархаг газар нь баруун хэсэг, хамгийн нам газар нь зүүн хэсэг2. Хойноосоо урагш хэвгий3. Хөвсгөлийн уулс урагшаа уртрагийн дагуу чиглэсэн байдаг. Эдгээр уулсын дунд 4 том хотгор байна.4. Бусад уулс нь баруун хойноосоо зүүн урагшаа, зүүн хойноосоо баруун урагш чиглэсэн байдаг. Хангайн нуруунд өргөргийн дагуу тогтсон уулстай.5. Дорнод хэсэг рүү үлдмэл уулстай. Монголын уулс хэд хэдэн эгнээ хагас нум хэлбэрээр тогтсон байдаг. Алтайн нуруу нь зүүн урагш чиглэн тогтсон бөгөөд Монгол Алтай, Говь Алтай гэж 2 хуваана. Монгол Алтайн нуруу нь герцаны нөлөөгөөр үүссэн бөгөөд 1200км, ихэнх уул нурууд нь 35004000мээс дээш оршино. Хажуу нь эгц, цавчим. Монгол Алтай нь баруун хойноос зүүн урагш чиглэн аажмаар намсч хэд хэдэн нурууд болон салаална. Гичгэний нуруудаар Монгол Алтай, ГовьАлтай салдаг гэж үздэг. Монгол Алтайн гол нуруу нь баруун хагастаа далайн түвшнээс дээш 32003500м өргөгдсөн улсын хилийн дагуу оршино. Ноён оргил нь Алтай 5 Богд Хүйтний оргил 4374м, бусад зэрэгцээ нурууд нам дотогшоо буюу зүүн хойшоо улам намсана. Эдгээр уулсын орой хяр нь голдуу хавтгай, хажуунууд нь
- 15. эгц, ерөнхийдөө эртний тэгшрэлтийн гадарга, геологийн хожуу үед өргөгдсөн байдалтай. Мөн дөрөвдүгээр галавын үед ихээхэн мөстөж байсны ор мөр баруун хагаст тун элбэг учраас Таван богд, Мөст, Цэнгэл хайрхан ууланд мөсөн голууд байна. Говь Алтайн нуруу нь Баян цагааны нуруунаас авхуулаад зүүн урагш үргэлжлэн Хурхын уулсаар төгсөнө. Уулууд нь хоорондоо хол зайтай орших бөгөөд өргөн хоолойнууд үүссэнээс гадна хамгийн өндөр уул нь Их богд 4000м, Говь алтайг 3 эгнээ нуруунд хуваана.1. Аргалант, Нарийн хар гэх мэт 2600м2. Баянцагаан, Их богд, Бага богд, Арц богд 24534000м, мөн зүүн тийшээ Баруун зүүн дунд сайхан, Хаалга, Баянцагаан зэрэг 2500м3. Ерөнхийдөө нам ба Баян өндөр, Нэмэгт, Сэврэй, Номгон, Зөөлөн зэрэг 25002700м. Мөн зүүн хэсэгт нь Бумбын нуруу, Тост, Ноён богд 24002500мГовь Алтайн уулс цөлийн элэгдэлд хүчтэй нөлөөлөгдсөний улмаас ихээхэн элэгдэж, орой хяр нь шовх, их хад асгатай. Эндэхийн хөндийнүүд нь тектоник гаралтай өргөн хоолой эсвэл нарийн хуура саарин байдалтай. Заримдаа хэдэн зуун км үргэлжилнэ. Манай орны уулс дотроос хамгийн том нь Хангайн нуруу бөгөөд бөөгнөрсөн байдалтай, ерөнхийдөө баруун хойноос зүүн урагшаа чиглэн 900км урт. Үнэмлэхүй өндөр нь ноён оргил Отгонтэнгэр 4031м, дундаж нь 18002500м, бусад нь 32003500м өндөрт оршино. Гэхдээ өндөр оргилууд нь баруун хойд хагаст голдуу байдаг бол зүүн урагш оргилууд аажим намсч 2000М орчим байдаг. Хангайн гол нуруу хэд хэдэн том салбартай. Хойд тал нь Ханхөхий, Булнай зэрэг баруунаас зүүн тийш сунасан байдалтай. Хангайн уулт өндөрлөгийн нурууд тэдгээрийн оргил тэгш хавтгай эсвэл бөмбөгөрдүү хэлбэрийн орой хяртай, хажуунууд нь ихэвчлэн налуу байна. Тектоникийн хөдөлгөөн илэрхий нөлөөлсний улмаас томоохон нуруудын хажуу эгц мөрөгцөг байдалтай болсон хяр нь элэгдэн эвдэрч уулсын орой мөлгөр болжээ. Хөвсгөлийн уулс нь Монгол орны бүр хойт захад оршино. Үүнд: Улаан тайга, Хорьдол Сарьдаг, Баяны нуруу гэхмэтчилэн нуруу хойноосоо урагш суналттай хэд хэдэн нурууд тогтжээ. Эдгээр нуруудыг Хангайн уулс өндөрлөгт хамруулдаг. Хамгийн өндөр оргил нь Мөнх Сарьдаг буюу Бүрэн хан уул 3491м, эндэхийн уулсууд тектоникийн нөлөөнд ихээхэн орж нуруудын хоорондуур уртраг дагасан эгц буурц үүсчээ. Үүнд:1. Үүр голын хөндий2. Хөвсгөл нуурын хотгор3. Дархадын хотгор 1560аад мЭдгээр нь их гүн бөгөөд Дархадын хотгор гэхэд хажуугийн уулсаас 1500мн дор оршдог. Үүнээс гадна лаав ихээхэн бялхаж гадаргыг тэгшлэн хүрмэн чулуут Хөвсгөл нуурын зүүн талаар тогтжээ. Мөн уулс нь бөмбөгөр оройтой налуувтар хажуутай ба баруун талаар оршино. Харин бусад хэсэгт нь орой нь шовх их хэрчигдсэн хадны шинжтэй нарийхан гүн хавцал уулуудаар зүсэгдсэн. Бас Мөнх Сарьдагийн нуруунд бага хэмжээтэй мөсөн гол ч байдаг.
- 16. Хэнтийн нуруу нь баруун урдаас зүүн хойш чиглэн тогтсон баруун урд талдаа цав толгодоор дамжин Хангайн нуруутай холбогдож зүүн хойд талдаа Зөвлөлтийн дорнот сибирийн явланы нуруунд тулж орших боловч уг нурууны үргэлжлэл биш харин биеэ даасан уулын тогтолцоо юм. Хэнтийн нуруу Хангайн нуруунаас нам бөгөөд өндөр оргилууд нь 24002500м, харин үнэмлэхүй өндөр нь 20002200мт хүрнэ. Баруун урагшаа уулс намсч оргилууд нь 16001700м болно. Салбар нуруу нь зүүн урдаасаа баруун хойшоо сунаж оршино. Эдгээрийн дотроос томоохон нь баруун тийшээ салбарласан бага Хэнтий, зүүн тийшээ салбарласан их Хэнтий юм. Бага Хэнтийн оргилууд нь 25002600м, Хэнтийн ноён оргил нь Асралт хайрхан 2800м. Харин Их Хэнтийн нурууны ноён оргил нь 23002400м. Хэнтийн уулсын хотгор гүдгэр, төрх байдлыг Хангайн нуруутай ойролцоо буюу элэгдэл, усны эвдэрлийн үйл явцад багассан шинжтэй. Ялангуяа орой нь хавтгай бөмбөгөр хэлбэртэй нуруурууд нь нилээд налуу мөлгөр байдалтай. Их хянганы нурууны салбар уулс Монгол орны хамгийн зүүн захад оршино. Хойноос урагшаа сунасан огт өөр чиглэлтэй ба харин манай нутаг дахь салбарууд нь зүүн урдаас баруун хойшоо буюу өргөрөгийн дагуу тогтсон. Эдгээр салбар уулс нь өндөр биш 1500м орчим орой ба хяр нь хавтгай буюу бөмбөгөр, хажуу нь налуу, хад чулуу багатай. Алтайн нуруунаас хойш хангайн нурууны баруун хэсэг болсон урд талаар нь уулсаар хүрээлэн өргөн их хотгор газар үргэлжилнэ. Мөн хойшоо улсын хил хүртэл бүр тагны уулсын хормойд тулж очдог ба түүнийг Их нууруудын хотгор гэх ба нууруудын хөндий ч гэдэг. Их нууруудын хотгор 150200км өргөн, хойд урд талаараа уулаар хүрээлэгдээд баруун зүүн тийшээ задгай юм. Их нууруудын хотгорын хамгийн нам дор газар далайн түвшнээс дээш 750м, их нууруудын хөндийх 1000аад м. Дээрх 2 хотгор нь тектоник гаралтай буюу Алтай, Хангайн нуруудын завсарт үүссэн асар том ховдолууд юм. Тэдгээрийн гадарга нь ерөнхийдөө тасархай байдалтай, цав толгод, намхан уулс ухаа гүвээ нилээн ихтэй. Түүнээс гадна элсэн тарамцагуудтай. Их нууруудын хотгор, нууруудын хөндий уулсаа бараг тал бүрээс нь өндөр уулаар хүрээлэгдсэн учир баруун зүгээс ирэх нийт чийгтэй агаарын урсгал энд орж ирдэггүй. Харин зүүн, зүүн урд захдаа задгай болохоор говийн хуурай уур амьсгал нэвтрэн орж ирдэг. Энэ онцлогын уулс газар орны байдал цөлөрхөг шинжтэй болж хайрга сайр чулуун дээр байхаас гадна хар бараан хальс тогтоно.Дорнодын тал нутаг дахь цав толгод уулс Хэнтийн зүүн хагаст говийн хойд талаар оршино. Баруун талаас Дэлгэрхангай, Их шанхай гэсэн хэд хэдэн намхан нуруу хүрнэ. Дурьдсан уул нь 14001900м, цав толгод нь түүнээс намхан 10001300мээс хэтэрдэггүй. Уулсууд нь баруун хэсэгтээ эгц, хад чулуу ихтэй, сайр, гуу жалгаар гойд хэрчигдсэн бол зүүн хагаст нь налуу мөлтийсөн янзтай байна. Ялангуяа Дарьганга орчмын уулс ихэнхдээ эртний галт уулс болохоор
- 17. орой нь эвдэрсэн, шовхдуу хэлбэртэй юм. Хэнтийн уулс хүртэл ухаа гүвээ буюу тэгш тал үргэлжилнэ. Энэ тал далайн түвшнээс дээш 5521000м ихээхэн өргөгдсөн тэгш өндөрлөг гэж үздэг. Мөн ганц нэгээрээ тогтсон өнчин уулс байна. Шар уулс 1597м 26 . Монгол орны хээрийн ландшафт, ашиглалтХээрийн бүс нь Хангайн нуруун өврөөс зүүн тийшээ өргөсөн үргэлжлэх бөгөөд урд захын хил нь говийн бүсийн хойт хил хүрнэ. Хээрийн бүсийн зүүн хэсгийн хойд хилийг баримжаалж хэлбэл хангайн нурууны зүүн хэсгээр хойш эргэж, Орхон, Туул голын орчим хүрэх бөгөөд урагшаа Богд хан уулын урдуур Хэрлэн гол, Хэрлэн баян улаан, Өндөрхаан уулын өврөөр, Өндөрхаан голын саваар Хэнтий, Сүхбаатар, Дундговь, Дорнод аймгуудын нутаг дэвсгэр орно. Газрын гадарга нь толгодорхог тал бөгөөд зүүн тийшлэх тутам толгод болдог. Мэнэнгийн тал, Дарьгангын толгодорхог тал газар оршдог бөгөөд баруун хэсгээр нь 3 оргил, Хайрхан богд Дархан зэрэг 16001700м, зүүн тийшлэх тутам уулнууд нь намсч Тайшир, Баянхутаг, Түмэннаст, Дарханхаан зэрэг 12001300м орчим өндөр уултай. Энд Шилийн богд, Баяндулаан, АлтанОвоо, Зотол хаан зэрэг 222 унтарсан галт уултай. Зүүн хойд захруугаа намсах бөгөөд далайн түвшингээс дээш 560мт орших Хөх нуур оршино. Хээрийн бүсийн жилийн дундаж температур 0°C, 7 сарын дундаж температур 20°C, 1 сарын дундаж температур 20°C. Энэ нутгаар 200250мм хур тунадас унах бөгөөд дулааны улиралд илүү унана. Өвөл цасан бүрхүүл тогтвортой байх хугацаа 70 орчим хоног. Говь ба цөлийн бүсээс арай илүү олон хоног байна. Харин зүүн хойд ба зүүн өмнө захын нутгийн уур амьсгал байдал нь бусад нутгийнхаас өөр. Дорнод, Сүхбаатар 250ммээс илүү унана. Энд Номхон далайн муссон нэвтрэн ирдэг. Харин хойд захаар арай сэрүүн байдаг нь хойгуур өргөрөгт оршдогтой холбоотой. Энд хур тунадас 250300мм унадаг нь Хэнтийн нурууны уур амьсгалын нөлөө сэрүүн байдагтай холбоотой. Хээрийн бүсийн дундуур Хэрлэн гол урсах ба Мөрөн, Цэнхэрийн голууд цутгана. Хойд хэсгээрээ Улз гол, зүүн хэсэгтээ Халх гол, зүүн өмнөд хэсэгтээ Чоно гол, Тарийтай, Хонгор бичигтийн зэрэг голуудтай. Хойд захад Хөх нуур, Жирмийн цагаан нуур, Сүмийн нуур зэрэг олон нууртай бөгөөд хамгийн том нь Буйр нуур 615км2 талбайтай. Нуурт цагаан амар загал, хошуу галуу зэрэг амьтадтай. Хөрсөн бүрхэвчийн хувьд цайвар хүрэн, хүрэн шороон хөрс зонхилно. Хонхор газруудаар давсархаг хөрс, хужир, марз нилээд тархсан ба довцог манх бүхий элстэй. Ургамлан нөмрөг нь хойд хэсгээрээ нилээд их шигүү бол өмнөд хэсгээрээ сийрэг тачир байдаг. Зонхилох ургамал нь хазааргана, шивээт хялгана, хиаг, түнгэ, ерхөг, агь, хойд хэсгээрээ дааган сүүл тархсан. Бас чулуурхаг элсэрхэг газруудад хяргана, бударгана ургадаг. Харин өмнөд хэсгээрээ хөмүүл, таана, хужир марзтай хонхор газруудаар дэрс, бударгана, луультай. Модлог ургамал ховор ба алс хөндийгөөр хайлас, бүйлс, яргай бургас, тавилгана ургадаг Амьтны аймаг нь дан хээрийн амьтадаас бүрдэх бөгөөд хамгийн их тархсан нь цагаан зээр, оготно. Мэнэнгийн талд тарвага үлийн цагаан оготно
- 18. байдаг онцлогтой. Харин чоно, үнэг, хярс, болжмор, ногтруу, ятуу, элээ, сар, начин шонхор тархсан ба ховор шувуудаас хонин тоодог бий.Хээрийн бүсэд тусгай хамгаалалттай газрууд нилээд их байдаг. Дархан цаазат газар нь Дорнод аймгийн зүүн хойд зах улсын орчмоор нуур намагтай өтгөн өвс ургамалт хээр тал нутаг юм. Энд хар цагаан цэл тогоруунууд амьдардаг. Байгалийн нөөц газар Хустай уул Дорнод аймаг Улз голын урд хөвөө, Хэнтийн уулархаг Дорнод талын мужийн зааг орчмын модтой уул Лхагчин ван уул Сүхбаатар аймгийн нутаг улсын хил орчим алс хөндийгөөр бургас ургасан, буга амьдардаг ба Тос хулстайн Дорнод хэнтийн хилийн заагт оршино. Хөгнө хаан Булган аймгийн нутагт орших уул бөгөөд хушин төгөл ойтой, хар ямаат буга амьдардаг, ганц цэцэгт алтанзул ургадаг онцлогтой. Яхь нуур Сүхбаатар аймгийн нутаг молцог элсний захаар орших цагаан сүмт нууруудыг хамрах нутаг. Нуур элсний захаар ургасан шугуйтай ба ангар хун цугладаг онцлогтой бүс нутаг юм. 16 .ХангайХэнтийн уулархаг их мужийн байгалийн цогцолбор шинж, дотоод ялгааБайршил: Хангайн хэнтийн уулархаг их мужид нь хангайн, хөвсгөлийн болон хэнтийн уулс орох ба энд ерөнхийдөө хойд захыг эзлэн орших ба Хөвсгөл, Булган, Архангай, Сэлэнгэ аймгууд бүтнээрээ, Завхан, Хэнтий, Төв аймгийн ихэнх, Өвөрхангай, Увс, Дорнод хэсгийн захаас оршдог. Талбай нь 527500км2, МУын нийт нутаг дэвсгэрийн 30%Дэд муж: 1. Хангайн уулархаг муж• Хангайн гол нуруу• Хан хөхийн нуруу• Нуурт тэгш өндөрлөг• Сэлэнгэ, Орхоны сав дахь бэсрэг уулс2. Хэнтийн муж• Хэнтийн нуруу, түүний гол салбар• Хэнтийн захын хэсэг 3. Хөвсгөл муж• Хөвсгөлийн баруун хэсэг• Хөвсгөлийн зүүн хэсэгОнцлог:• Герцений үеийн хөдөлгөөний үед орчин үеийн тогтолцоогоо олсон• Чийглэг. Баруун хойд зүгээс ирж байгаа чийгтэй агаарын урсгалын нөлөөг авахад өндөр учраас хүлээж авахад тохиромжтой байрлалаар оршдог учраас маш их чийглэг. Өндөр уулсаас бүтдэг учраас тунадас ихээр унадаг.• Хур тунадас 200300 мм Хөвсгөл, Хэнтийд 400500 мм
- 19. • Сэрүүн уур амьсгалтай жилийн дундаж нь 46 үнэмлэхүй 51,6С, 78р сард 16,1градус, хамгийн их нь 39С.• Дулааны нөөц харьцангуй их• Олон жилийн цэвдэг алаг цоог• Гадаргын болон ул хөрсний ус элбэг ба дунджаар 1кмт 0,10,2 км2• Сэлэнгэ, Орхон, Онон зэрэг голуудтай• Хөвсгөл, Сангийн далай, Тэлмэн зэрэг нуурууд 100 км2аас дээш талбайтай• Хөрс: уулын нугын нимгэн хөрс, ойн саарал хар хүрэн, хүрэн, цайвар хүрэн60%• Ойн нөөц ихтэй: хар мод, хуш, жодоо, гацуур, нарс зэрэг шилмүүст мододтой, хус, улиас зэрэг навчит мододтой.• Хээрийн ургамал зонхилдог бөгөөд хуурай хээрийн ургамал нь захын өргөн хөндийгөөр байна• Амьтад: бор баавгай, буга, хандгай, хүдэр, хээрийн зээр, тарвага, зурам, үнэг, чоноДотоод ялгаа:Хөвсгөлийн муж нь монгол орны хамгийн хойд захад урд талаараа хангайн мужийн уулт тэгш өндөрлөг, зүүн урд захаараа сэлэнгэ, орхоны сав дахь бэсрэг уулсын тойрогтой хил залгах ба бусад хэсэгтэй улсын хилээр зааглагдана. Уулсын чиглэл нь харилцан адилгүй бөгөөд ихэнх нь баруун урдаас зүүн хойшоо сунаж тогтсон. Уулын хооронд хотгорууд нь гүн, Хөвсгөлийн уул нь хойноосоо урагшаа чиглэсэн байдалтай, уулын тайгатай. Хэнтийн муж нь ландшафтын талаар байгаль нуурын зүүн талын тайгат нутгаас төв Азийн говь хээрийн нутаг руу шилжин орох завсрын нутаг юм. Хангайн муж нь хангайн хэнтийн уулархаг их мужийн дотор хамгийн их талбайг эзэлдэг бөгөөд өндөр уул нрууд ихтэй, мөнх цэвдэг нэлээд тархсан байдаг бөгөөд уулс нийтлээ өндөр, уур амьсгал нь хүйтэн, чийг тунадас элбэг болохоор хүйтний өгөршил хүчтэй яваглдана. Үүнийг уулсын орой дэнж, асган хүрээ зэрэг зүйлс нотолно. Хангайн уулс эртний мөстлийн үед мөстөж хөндийнүүдээр мөсөн гол гулсан бууж байсан бөгөөд түүний ор мөр нь гол нуруунд хунх, морений далан, толгод зэрэг зүйлэээр илэрнэ. Хангайн муж ус зүйн сүлжээ нягттай учир хөндийн маш олон, харин хотгорууд цөөн. Энэ нурууны геологийн бүтцэнд боржин чулуу ихээхэн суурь эзэлдэг. Хамгийн өндөр оргил нь Отгонтэнгэр 9030м. 4. Монгол орны уур амьсгалын онцлог, уур амьсгалд нөлөөлөх хүчин зүйлГазарзүйн байрлал:
- 20. МУлс нь Ази тивийн төв хэсэгт дорнод уртрагийн 87°44ґ119°56ґ, хойд өргөргийн 41°35ґ52°09ґийн хооронд оршдог. 1.566.500 км2 нутагтай. Газар нутгийнхаа хэмжээгээр дэлхийд 17д, Азид 7д ордог.Гадарга:МОрны нутаг ерөнхийдөө уулархаг, тал газар харьцангуй бага талбай эзэлдэг, далайн түвшнээс дээш нилээд өндөрт оршдог учраас нам газар байхгүй. Баруун талаар Монгол Алтай, ГовьАлтайн нуруу гэсэн нурууд 1500 км үргэлжлэн оршдог. МОрны хамгийн өндөр цэг далайн түвшнээс дээш 4374 м Хүйтний оргил, хамгийн урт буюу 20 км Потаниний мөсөн гол энд оршдог. Монгол орны төв ба хойд хэсгээр Хэнтий Хангай Соёны нуруу сүндэрлэнэ. Хангайн нурууны ноён оргил нь 3900 м өндөртэй Энхтайван уул, Хэнтийн нурууных 2800 м Асралт хайрхан уул. Манай орны зүүн захад Их Хянганы салбар уулс оршино. МОрны дорно ба өмнөд хэсэгт тал газар элбэг. Түүнээс томоохон нь 250иад мянган км2 талбайг эзэлсэн Дорнодын тал юм. Энд манай орны хамгийн нам дор газар болох далайн түвшнээс дээш 560 м өргөгдсөн Хөх нуурын хонхор оршино. Мөн үүнээс гадна Алтай, Хангайн нурууны завсарт оршдог ИНХотгор, тус орны өмнөд хагасын Заг сүүж, Номины 33 говь гэж алдаршсан говь нутаг ерөнхийдөө талархаг юм. Салхины хурд төдийлөн ихгүй, дунджаар 1.54.5 мс байдаг боловч улирал болон хоногийн дотор өөрчлөгддөг. Ялангуяа хавар_ намрын улиралд салхины хурд эрс нэмэгдэж 15 мс хүрэх буюу түүнээс илүү гарна. Жилд унах хур тунадасны хэмжээ 200220 мм, гадаргын байдлаас шалтгаалаад хангайд 400500 мм, Дорнодын талд 200300 мм, говьд 100150 мм түүнээс бага тунадас унана. МОрны уур амьсгалд газарзүйн байрлал, нарнаас ирж байгаа энерги, агаарын орчил хөдөлгөөн, газрын гадарга, дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасын сэрүүн бүсэд оршдог, далай тэнгисээс алслагдсан, Ази тивийн дунд хэсэгт далайн түвшнээс дээш их өргөгдсөн зэрэг нь нөлөөлдөг. Мөн хил бүрээсээ өндөр өндөр уулаар хүрээлэгдсэнээрээ тэнгисийн чийглэг агаар захын уулст чигээ алдаад дотогшоо тэр бүр нэвтрэн орж ирэхгүй буюу орж ирэхдээ нилээн хуурайшдаг. Мөн агаарын температур хэлбэлзэл ихтэй, өндөрт өргөгдсөнөр сэрүүн байхын нэг шалтгаан болдог. Иймээс уур амьсгал нийтдээ сэрүүвтэр боловч жигд биш, эх газрын эрс тэс шинжтэй болжээ. Өөрөөр хэлбэл:• Хур чийг бага• Агаарын температур улирлаар болон нэг хоногийн дотор их хэлбэлздэг• Дулааны ба чийгийн нөөц жилд харилцан адилгүйгээр барахгүй их ялгаатай байдаг үндсэн гол онцлогтой• Хойноосоо урагшаа 1200 км буюу 10 градус үргэлжилсэн бөгөөд энэ нь хойноососс урагшаа газрын үнэмлэхүй өндөр намсдаг явдалтай хосолж агаарын температур хуваарилалтад нөлөөлдөг.
- 21. Агаарын орчил хөдөлгөөн баруун талаас голчлон орж ирдэг. Энэ зүгийн агаарын урсгал нь 23 кмт тодорхой ажиглагддаг. Атлант, Номхон, Хойд мөсөн далайн агаарын зүйлс орж ирдэг. Гадаргын үйлчлэлийн нөлөөгөөр ихээхэн өөрчлөгдөж эх газрын шинж чанартай болсон. Үүний улмаас агаарын доод давхаргад эх газрын агаар зонхилдог бол дээшлэх тусам далайн агаар тод болдог. Өвөл эх газар далайгаас илүү хүчтэй хөрдөг учраас монголын нутагт агаарын үйлдлийн чухал төүүдийн нэг төв болох азийн их даралтын муж оршино. Зун нь баруун өмнөөс дулаан бүсийн агаар орж эх газар хүчтэй халдгийн улмаас бага даралттай болдог. Монгол орны уур амьсгалын гол онцлог нь жилийн дөрвөн улирлын ялгаа ихтэй, энэ чанараараа агаарын температурын хэлбэлзэл өндөр, хур тунадас бага, уур амьсгал өргөргийн болон, өргөргийн бүслүүрт тодорхой илэрсэн. Монгол орны үнэмлэхүй температур өвөл 55.3С19761977 оны өвөл байсан, үнэмлэхүй халуун нь 44СДарханд 1999 онд болсон. Хур тунадасны горим:• Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулсаар 300350 мм• Монгол Алтайн болон ойт хээрийн бүсэд 250300 мм• Хээрийн бүсэд 150250 мм• Говь цөлийн бүсэд 50150 ММ• Цэлмэг өдрийн тоо 230260• Нар гийгүүлэлт 23002600 цаг байдагУур амьсгал бүрэлдэх хэд хэдэн хүчин зүйлс байдаг.(Манай орон далай тэнгисээс алслагдсан байдаг тул далайн нөлөө байхгүй эх газарлаг шинжтэй.)• Агаарын орчил хөдөлгөөн • Нарнаас ирэх дулааны илч• Газрын гадаргын хэлбэр дүрс1. Агаарын массын орчил хөдөлгөөнМОд ерөнхийдөө 2 төрлийн орчил хөдөлгөөн бий.А. ЦиклонХотгорт халсан агаар дээш хөөрч циклон үүсгэнэ. 4 сараас 10 сар хүртэл циклоны салхи зонхилно.Б. Эсрэг циклонХүйтэн агаарын нөлөөгөөр хойд хэсэгт үүснэ. ( 9 3 сард ) Баруун Сибирь, тундр, хойд мөсөн далайн хүйтэн агаарын масс хур тунадас чийгийг төдийлөн их авчирч чаддаггүй. Заримдаа зун, намар баруун зүгээс хүйтэн бороо хэлбэрээр чийгтэй агаар авчирдаг.В.Муссоны салхи
- 22. Зүүн хагаст Хянганы уулсын орчим, үүнээс гадна орон нутгийн чанартай салхи 2. Нарнаас ирэх дулаан Нарнаас илч ихэвчлэн дулааны улиралд их тусдаг. Нарнаас ирэх гэрэл агаараас ойж бидэнд ирдэг,3. Газрын гадаргаГазрын гадарга нь газарт бууж байгаа дулаан, чийг, хур тунадасыг хуваарилах үүрэг гүйцэтгэнэ. Заримдаа агаарын чийгтэй массийг халаадаг.Уур амьсгалын элементүүд1. Агаарын температур 2. Хур тунадас3. Даралт салхи 4. Үүлшилт5. Шороон шуурга салхины үйл ажиллагааЭхний 3 нь үндсэн элемент болдог.1. Агаарын температур Нарнаас ирэх дулааны энерги нь агаарын температурын ялгааг бий болгож өгдөг. Дураан нь харилцан адилгүй гадарга бүрт өөр өөр нөлөөлдөг. Агаар 23 цагт хамгийн хүчтэй халдаг ба үүрээр 46 цагт хамгийн хүйтэн байдаг. МОд хоногийн температурын их зөрүүт хавар намрын улиралд бүр их байдаг. Энэ нь эх газарлаг шинжийн нөлөө юм.• Агаарын температур халах нь цагаас хамааралтай.• Уулсын газрын гадаргын өндөржилтөөс хамааралтай Өндөрийн зүй тогтол 100 м тутамд 0,4 0 С хөрдөг. Энэ зүй тогтол атмосферийн давхаргад үгүй болно.Хойд өргөрөгт урд өргөргөөс 450н бага буюу сэрүүн байдаг. Жилийн дундаж температурын зөрүү 340, хүйтэн дулаан сарын зөрүү 7 сард +25, 1сард 200 байдаг.Хамгийн дулаан хүйтний температурын зөрүү 900 орчим байдаг .
- 23. Агаарын даралтын температурын дундаж 8 цаг тутамд 18.Алтайн уулархаг их мужийн байгалийн цогцолбор шинж, дотоод ялгааАлтайн уулархаг их мужийн нийт талбай нь 248900 км2 буюу нийт нутаг дэвсгэрийн 19%ийг эзэлдэг. Дэд муж:Алтайн уулархаг их мужид:1. Монгол алтайн муж• Алтайн баруун• Алтайн зүүн2. ГовьАлтайн муж3. Хархираа, Сийлхэмийн мужОнцлог: Монгол алтайн нуруу нь мөсөн гол ихтэй бөгөөд улсын хэмжээнд 270 орчим мөсөн гол байдгаас 250 орчим нь МАд байдгаараа онцлогтой. МАн баруун хэсэгт нь Мөнххайрхан уулыг хүртэл авч үздэг ба энд мөсөн голын гаралтай цэнгэг нуурууд их байдаг. Монгол Алтайд өндөр уулын хээр 23002500 мт ажиглагддаг онцлогтой. ГовьАлтайн нуруунд хуурай сайр маш их байдаг нь салхины элэгдэл эвдрэлтэй холбоотой. Монгол алтайд хээрийн уур амьсгал зонхилж байхад ГовьАлтайн нуруунд цөлийн уур амьсгал зонхилж байдаг ба ГАд хялганат хээр зонхилно. ГАн уулс амьтны аймгаар бусад мужуудаас илүү баялаг байдаг байна. цөлд байдаг алаг даага, хавтгай, аргаль, янгир зэрэг амьтад байдаг. Хуурай. Хархираа сийлхэмийн нуруунд усны элэгдэл эвдрэл ихтэй. Морений хурдас, эртний мөстлүүд маш ихээр хуримтлагддаг. Уулын хүрэн хөрс харагдаж, салхины нөлөө ихтэй учраас хуурай хээрийн ургамал зонхилдог. Ганц нэг ойн ургамал харагддаг боловч МАд ямарч мод байдаггүй. 22. Монгол орны цэвдэг 0сд өөртөө тодорхой хэмжээний ус юмуу мөсийг агуулсан хөрсийг цэвдэгт хөрс гэнэ. Дэлхийн хуурай газрын 24%д нь олон жилийн цэвдэг тархсан байдаг ба дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст тархсан олон жилийн цэвдгийн өмнөд хил манай орноор дайрдаг. Монгол орны бүх нутгийн 63%д олон жилийн цэвдэг алаг цоог байдалтай тархсан байдаг.Тус орны ул хөрс, чулуулаг улирлаар нилээд гүн хөлддөг онцлогтой. 1960д оны үеэс улиралын ба олон жилийн цэвдгийн судалгаа системтэй болж 19671972 он хүртэл ШУА газарзүй, цэвдэг судлалын хүрээлэн, ЗХУ н ШУА Сибирийн салбарын цэвдэг судлалын хүрээлэнтэй хамтран Монголын нийт нутгийг хамруулан цэвдгийн хээрийн судалгаа явуулж МОны цэвдгийн ерөнхий зүй тогтолыг илрүүлсэн бас 1972 оноос хойш Монголын үндэсний цэвдэг судлаачид МОны физик газарзүйн мужуудаар цэвдгийн нарийвчилсан судалгаа явуулж иржээ.
- 24. Цэвдгийг хугацааны хувьд:1. Олон жилийн2. Өнжмөл3. Улиралын гэж ангилна.1 Олон жилийн цэвдэг нь 5с дээш жилд гэсээгүй байдаг ба Хөвсгөл, Монгол Алтайд тохиолддог. Олон жилийн цэвдэг нь ундны ус болон тайгыг тэжээж байдаг.2 Өнжмөл цэвдэг нь 15 жилд гэсэж хөлдөх байдалтай байдаг.3 Улиралын цэвдэг нь зундаа гэсээд өвөлдөө хөлддөг ус мөсний агууламжтай Цэвдгийн тархалтын байдлаар нь: 1 Тохиолдлын ( Өмнөд хилээр) 2 Ховор ( Арай хойшоо) 3 Алаг цоог( Хоридал сарьдаг, Монгол Алтай орчмоор) 4 Үргэлжилсэн(Төв хэсгээр) 5 Тасралттай( Урд хэсгээр)Ул хөрс чулуулаг дахь олон жилийн цэвдгийн үүслийг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлахболовч уур амьсгал сэрүүн өвлийн цагт цасан бүрхүүл тогтохгүй буюу нимгэн байх явдал олон жилийн цэвдэг үүсэх гол шалтгаан байх ёстой. Ул хөрсний хөлдөлт гэсэлтэнд:• Цасан бүрхүүлийн үзүүлэх нөлөө Цас их орж дулаацуулах нөлөө үзүүлдэг. Учир нь дулаан тусгаарлагч болдог.• Хур борооны дулааныи нөлөө Хур борооны усны температур хөрсөнд шингэхдээ хөрсний температурыг нэмнэ.• Ургамалан нөмрөгийн үзүүлэх нөлөө Ургамалан нөмрөг зун нарны шулуун ба сарнисан цацрагийг саатуулж чулуулагт хөргөх нөлөө үзүүлдэг бол өвөл дулаан тусгаарлагч болж хөрснөөс алдагдах дулааныг багасгана.• Нуур голын ёроолын хурдасны температурын горим цэвдгийн хөлдөлт гэсэлтэнд нөлөөлнө • Хотгор гүдгэрийн нөлөө• Чийгшлийн үзүүлэх нөлөө гадрага дээрх температур их байх тусам хөлдөлт гэсэлтэнд нөлөөлнө • Хүний үзүүлэх нөлөө Хүмүүс ой мод устгах , гал түймэр тавих , өвс хадлан хадах , ургамалыг сийрэгжүүлэх буюу устгаснаас ул хөрс гүн хөлдөх гэсэх нөхцөл бүрднэУур амьсгалын дулааралт их нөлөөлж байна. Сүүлийн 2025 жилд олон жилийн цэвдэгт хурдасны жилийн дундаж температур Хөвсгөл
- 25. орчимд 0,0060,016с , ул хөрсний гэсэлтийн гүн 0,40,6 см нэмэгдсэн. Харин УБ хот орчимд хөрсний хөлдөлтийн гүн сүүлийн 30 жилд 2030 смр багассан тооцоо гарч байна. 9. Монгол орны агуйн байршил, ач холбогдол Дэлхийн чулуун мандлын өнгөн хэсэгт орших газрын галаргатай нүх сүвээр холбогдсон хөнлий хоосон оронзайг агуй гэнэ. Гарал үүслийнх нь хувьд 4 ангилж байгаа.• Хөндийлжийн• Цэвдэг хайлалтын • Далайн эвдрэлээс болж үүссэн• Галт уулын лааван бамбайн доорх эрдэс чулуулаг гулсан зайлснаас болжХэлбэр дүрсээс нь хамаараад 3 ангилах ба хэвтээ, хэвгий, босоо гэж ангилна. 1. хэвтээ нь 015 градус2. хэвгий нь 15603. босоо нь 6аас дээшАгуйн дотоод байдлаас нь хамаараад 3 ангилах ба:• Танхим томоохон агуй буюу өргөн нь хэвээрээ уртаашаа хэдэн арван м үргэлжлэх• Гудам харьцангуй богино, давчуу• Хонгил хамгийн багаМонгол орны агуйг байрлалынх нь хувьд 3 ангилж авч үзнэ:1. Алтайн • Алтайн нурууны• ГовьАлтайн дээд мужийн2.Хангай, хэнтий, хөвсгөлийн• Хөвсгөлийн• өрнөд хангайн• хангайн арын3. Тал говийн• говийн• дорнод талын• Дарьгангын дээд мужийн гэж ангилна.МОрны томоохон агуйнууд:a. Хөвсгөл аймгийн ШинэИдэр сумын “Агуйн хясаа” агуйb. Ховд аймгийн Манхан сумын Гурван цэнхэрийн агуйc. Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын Даян дээрхийн агуй үүр эг хоёрын уулзвартd. Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Шилийн богд уулын агуй “Талын агуй”e. Өмнөговь аймгийн Ханбогд суманд байх ............... агуй
- 26. f. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын .................... агуйАгуйг дээр үеэс амьдрал ахуй, эрүүл энхийн хэрэглэлд ашиглаж байжээ. Хөндийлжийн агуйн агаар хүний биеийг цочроон хямруулагч бодисгүй өндөр сөрөг ионжилттой учраас дуу чимээгүй нам гүм байдаг. Үүн дээр тулгуурлан уушигний өвчнийг анагаах чадалтай. Чулуун зэвсгийн үеэс эхлэн хүмүүс байгалийн агуйг орогнох сууц болгон ашиглаж ирсэн. Тийм ч учраас агуйгаас түүдгийн ор, хананд нь зосоор зурж үлдээсэн зураг, яс гэх мэт зүйл олноор байдаг. Түүхийн нилээд хожуу үед хүн байгалийн болоод хиймэл агуйг орон сууц, сүм хийд, цайз, хирэм, цэргийн хуаран, харуулын байр болгон ашиглаж байв. Хүйтний улиралд хүн амыг хүнсний ногоогоор хангах зорилгоор шилэн хүлэмж барьдаг. Энэ нь хөрөнгө төсөв ихээр шаардана. Хүйтэн бичил уур амьсгалтай агуйг хүн төрөлхтөн эрт дээр үеэс хүнсний зүйл болон эд юмсийг агуулахын хэлбэрээр ашиглаж ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд агуйг аль ч улс орон аялал жуулчлалын чиглэлээр хөгжүүлж үүнээс тодорхой хэмжээгээр ашиг олж улс орныхоо эдийн засгийн байдлыг өсгөн дээшлүүлж байна. агуйн аялал маш сонирхолтой адал явдалтай байдаг учраас жуулчид ихээр татагддаг. 13.Монгол орны нууруудын усны нөөц, ашиглалтын одоо ба ирээдүй12. МОны ургамлын газарзүйн үндсэн шинж, бэлчээрийн голлох хэлбэрүүд:МОны ургамлын аймаг бүрдэхэд: фгзн янз бүрийн байдал, у/а геологийн эрин үеүд мөстлөгАнхны ургамалгазарзүйн мужийг В.Л.Комаров ангилсан.В.И.Грубов: 97 овог548 төрөл2000 зүйл Голарктик мужийн Евразийн ойн дэд муж Эртний Газар Дундад тэнгисийн мужийн Төв Азийн цөлөрхөг дэд мужид хамааруулсан.А.А.Юнатов: 1. Евразийн шилмүүст ойн мужХөвсгөл, Хэнтийг хамрах ба түүнийг Соёны уулт тайгын муж, Байгалийн цаадах уулт тайгын мужид хуваасан.
- 27. 2. Евразийн хээрийн муж Алтайн/н, Хангайн уулархаг нутаг, Монголын Дорнод тал ба говийн ихэнх Их нууруудын хотгор 3. Азийн цөлөрхөг муж Х.өмнө зах, шар шаваг, Дорноговийн цөлөрхөг хээрийн тойрог М.Г.Попов: 103 овог573 төрөл2000 зүйл Хойд хагаст: Бореалын ургамлын аймаг зонхилно. нийлмэл цэцэгтний овог /шарилжны төрөлаги /, үетний овог / ботуул, улаан ботуул, дааган сүүл, ерхөг/, буурцагтны овог / үхэр харгана, хунчир/, улалжийн овог / улалж, бошилз/, тэргүүлэгч цэцэгтний овог / тавилгана, гичгэнэ/ голлодог. Өмнө хагаст: Газар Дундад Тэнгисийн урл зонхилно. нийлмэл цэцэгтний овог /шараилж/, буурцагтны / харгана/, үет урын / хялгана/, луультны, тоонолжин цэцэгтний, хорголжингийн, хотирын овог / Потанины хотир/ гол суурь эзэлдэг. Ургамал өнөөгийн төрхөө 3гч галавын сүүл, 4гч галавын эхээр болсон уул тогтох хөдн, түүгээр у.а өөрчлөгдсөн. Ургамалшилтын тархалтын зүй тогтол: Урл тархалтад: I. Г/нутгийн хэмжээII. Хотгор гүгэр Э.М.Мурзаев: Хойд хэсэгт уулын босоо бүслүүр үүснэ. 1. бореалын хэвшинжийн бүсшилСоён маяг / Хэнтий/н, Хөвсгөлийн уулст үзэгдэх ба тагийн бүслүүр 22002400мс дээш оршино. Түүнээс доош тайгын бүслүүр, тэгээд ар хажуугаар нь жижиг төгөл, өвөр хажуугаар уулын хээр байх ба өргөн хөндийн ёроолыг хялганат хээр бүрхэнэ./ 2. аридын –Хангайн, Алтайн,Говийн маяг Хангайн маягХангайн тагийн бүслүүр 26002700мс дээших өндрийг эзлэнэ. Тайгын бүслүүр маш нарийн, ой ар хажууг, урд хэсэгт тагийн урл, шууд хээртэй залгадаг./хялгант хээр, цөлөрхөг хээр/ Алтайн маягМАн гол нурууд, ГАн нэн өндөр 3 Богдод үзэгдэнэ. 28003000мтагийн бүслүүр, тайгын бүслүүр байхгүй.Доод давхарлагт 15001700мцөлөрхөг хээрийн маягтай ургамалжилт байна. Говийн маягГАн бусад уулст хамна. Говийн ургамалшилттай. • Хээрийн бүсэд: хуурайвтар у/ад зохицсон олон наст өвс зонхилох суурьтай ба ксерофит үетнүүдхялгана, хазаар өвс, биелэг өвс г.м.
No comments:
Post a Comment